Spółdzielnie jako stabilne zatrudnienie dla pracowników w regionie

Region koniński i cała Wielkopolska Wschodnia stoją przed dużym wyzwaniem. Kończy się wydobycie węgla brunatnego, zamykana jest ostatnia odkrywka Tomisławice.  Zespół Elektrowni Pątnów Adamów Konin nie będzie już zapewniał tylu stabilnych miejsc pracy co kiedyś. Wielu pracowników ZE PAK, członkowie ich rodzin, a także zwykli mieszkańcy okolicy patrzą na te zmiany ze zrozumiałym niepokojem.

Odpowiedzią Wielkopolski Wschodniej na wyzwania stojące przed rynkiem pracy wynikającym z transformacji energetycznej powinno być tworzenie nowych, stabilnych miejsc pracy. Jedną z metod na osiągnięcie tego celu jest budowanie miejscowego dobrobytu przez partnerstwo na rzecz przedsiębiorczości społecznej – spółdzielni socjalnych.

Dlaczego właśnie przedsiębiorczość społeczna i spółdzielnie? Jest to model prowadzenia działalności gospodarczej, który ma wielkie, jeszcze przedwojenne tradycje, także w Wielkopolsce. I choć nadal nie jest popularny we współczesnej Polsce, to może pomóc realizować interesy pracowników sektora energetycznego w Wielkopolsce Wschodniej, mieszkańców oraz samorządów tego regionu. Model ten sprzyja tworzeniu lokalnych miejsc pracy, czyli generuje korzyści blisko miejsc zamieszkania pracowników spółdzielni. Dla osób, które większość życia zawodowego spędziły w dużych organizacjach, pracując zespołowo, bezpieczniej jest łączyć się w grupę osób o wspólnym interesie i z uzupełniającymi się kompetencjami. Jednocześnie, pracownicy jako członkowie spółdzielni mają zapewniony udział w zyskach na zasadach, które sami współtworzą.

Możliwości znalezienia pracy najemnej w już działających w regionie przedsiębiorstwach są ograniczone. Podobnie jak zdolność przedsiębiorców do przyjęcia pojawiającej się nagle dużej liczby poszukujących pracy byłych górników i pracowników elektrowni. Alternatywą dla wielu osób może być wówczas migracja zarobkowa do innych województw czy za granicę. To jednak wiążę się ze znanymi już w Polsce problemami - zrywaniem więzi rodzinnych, wyzwaniami z aklimatyzacją dzieci w nowych szkołach, problem ze sprzedaniem domu po godziwej cenie, na koniec – z wyludnianiem się regionu. Założenie spółdzielni może być dla wielu pracowników ZE PAK szansą na utrzymanie dotychczasowego standardu życia w miejscu obecnego zamieszkania.

Wielkopolska Wschodnia otrzymała z unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji duże środki na tworzenie nowych miejsc pracy. Pracownicy odchodzący z ZE PAK, członkowie ich rodzin oraz pracownicy firm powiązanych mogą dzięki temu skorzystać z programu “Droga do zatrudnienia po węglu”. Program ten otwiera trzy ścieżki dalszego rozwoju zawodowego. Po pierwsze, wsparcie w znalezieniu pracy u innego pracodawcy. Po drugie, wsparcie z założeniu własnej działalności gospodarczej. Po trzecie, pomoc w założeniu lub dołączenie do spółdzielni dzięki kompleksowemu wsparciu Wielkopolskiego Ośrodka Ekonomii Społecznej. Wielkopolski Ośrodek Ekonomii Społecznej ogłosił niedawno, że powstają już dwa pierwsze nowe przedsiębiorstwa założone przez byłych pracowników sektora węglowo-energetycznego: w branży branży żywieniowej i szkoleniowej oraz w branży energetyki odnawialnej i instalacji. 

Co istotne, środki przeznaczone na tworzenie nowych miejsc pracy w ramach programu “Droga do zatrudnienia po węglu” można łączyć z odprawami (12-krotność miesięcznego wynagrodzenia) i wcześniejszymi emeryturami (urlopy energetyczne i górnicze na 4 lata przed osiągnięciem wieku emerytalnego) dostępnymi w ramach ustawy o osłonach socjalnych dla pracowników sektora elektroenergetycznego i branży górnictwa węgla brunatnego (tzw. ustawa osłonowa)

“Cieszymy się, że udało się przekonać Komisję Europejską, samorząd i innych partnerów, żeby zarówno zapewnić odprawy i emerytury, jak i środki na tworzenie nowych, dobrych, stabilnych miejsc pracy w regionie. Od kilku lat wspieramy ten proces i chcemy wspierać go dalej, pomagając pracownikom, którzy zdecydują się wybranie nowej, przedsiębiorczej ścieżki w ramach spółdzielni.” – mówi dr Mateusz Piotrowski, prezes Stowarzyszenia Pacjent Europa.

Z punktu widzenia władz samorządowych, model spółdzielczy również ma szereg zalet. Przede wszystkim podmioty te budują lokalną bazę podatkową. Po pierwsze, bezpośrednio – płacąc podatki na miejscu. Po drugie – zamawiając towary i usługi u innych lokalnych przedsiębiorstw również wspierają lokalną gospodarkę.  

Silne instytucje publiczne są konieczne, aby skutecznie ograniczać ryzyka dla nowo zakładanych spółdzielni przez stworzenie dla nich początkowego popytu. Można to osiągnąć przez zamówienia publiczne. Prawo zamówień publicznych daje możliwości stosowania pozacenowych kryteriów oceny ofert, choć jest to w Polsce nadal zbyt rzadko wykorzystywane. Są one dużo popularniejsze w krajach „starej Unii”, której prawo zamówień publicznych jest determinowane tymi samymi dyrektywami i tam też jest wykorzystywane na rzecz rozwoju spółdzielni socjalnych.

Potrzeba tutaj woli politycznej po stronie samorządów. Jak powiedział Neil McInroy, były doradca rządu Szkocji ds. budowania spółdzielczości i lider programu budowania miejscowego dobrobytu Democracy Collaborative, który odwiedził Konin wiosną 2023 roku, kluczowym czynnikiem sukcesu są „instytucje-kotwice”, czyli stabilni liderzy w procesie transformacji, którzy planują swoje działania długoterminowo, są wiarygodnym partnerem dla interesariuszy publicznych i prywatnych.

Kierowanie zamówień do spółdzielni socjalnych powinno zapewnić im zamówienia “na rozbieg”. Jednocześnie zwiększenie wydatków samorządu ponoszonych lokalnie ma pozytywny efekt, gdyż w dużej mierze środki te wracają do lokalnego budżetu.. Szczególne szanse stwarzają usługi wokół gospodarki o obiegu zamkniętym, a więc wszelkie usługi komunalne, transformacja energetyczna regionu z rozwojem odnawialnych źródeł energii (OZE) i ocieplania budynków czy opieki nad osobami starszymi.

Odnalezienie się w nowej sytuacji na rynku nie będzie łatwe dla pracowników kopalni i elektrowni, którzy chcą dalej pracować poza ZE PAK. Stabilna praca – w zgranym zespole, blisko domu i z wykorzystaniem dotychczasowych umiejętności – to korzyści, które daje praca w spółdzielni. Korzyści, które warto rozważyć, zastanawiając się nad wyborem dalszej ścieżki zawodowej.

Skorzystają na tym wszyscy – bo stabilne miejsca pracy w regionie to podstawa stabilnej gospodarki. 

Marek Lussa – ekspert Stowarzyszenia Pacjent Europa, wspierającego proces transformacji Wielkopolski Wschodniej