Żydowski cmentarz rozciągał się u podnóża wieżowca przy ulicy Dworcowej

Długo byłem przekonany, że żydowski cmentarz znajdował się na wzgórzu, na którym zbudowano Koniński Dom Kultury. Dziś już nie pamiętam, gdzie o tym przeczytałem, ale widać nie ja jeden, bo w publikacjach i dyskusjach na ten temat to właśnie miejsce zawsze było wymieniane i nikt opisanej lokalizacji nie kwestionował.

Uważał tak również Lech Hejman, autor najobszerniejszego opracowania historii konińskich Żydów („Konińscy Żydzi na przestrzeni dziejów”, Rocznik Koniński nr 14 z 2003 r.), który napisał, że „Pierwszy cmentarz założyli konińscy Żydzi około 1770 r. we wsi Czarków w okolicach dzisiejszej ul. Bydgoskiej, poniżej Konińskiego Domu Kultury”.

Plan szosy poznańskiej

Moją wiedzę na ten temat zweryfikowała dopiero mapka (il. 1), na którą natrafiłem kilka lat temu, przeglądając zasoby konińskiego oddziału archiwum państwowego w poszukiwaniu materiałów na temat budowy żelaznego mostu i ulicy Dworcowej. Wnioski z jej analizy od początku były dla mnie oczywiste, ale dopiero teraz zdecydowałem się na nałożenie na dzisiejszą mapę tego miejsca „planu sytuacyjnego szosy poznańskiej” z sierpnia 1922 r. (il. 2), a więc sporządzonego na dziesięć lat przed likwidacją cmentarza.

Najważniejszymi punktami a właściwie liniami orientacyjnymi wspólnymi dla obu map są dzisiejsze ulice Stroma i Poznańska. O ile ta druga znana jest wszystkim, to Stroma jest niewielką uliczką prowadzącą w głąb dawnego Czarkowa. Na prawo od ulicy Poznańskiej mamy jeszcze dwa budynki, przecięte grubymi czarnymi liniami na oryginalnym planie opisanymi jako „tor kolejki gosławickiej 0,60 m”, gdzie liczba oznacza szerokość wąskiego toru. Przed 1921 rokiem, kiedy kolejka została rozebrana, znajdowały się w nich dwa magazyny. Jeden na – jak napisał Robert Michalak w swoich „Dziejach kolei w Koninie” – „oleje, smary i narzędzia” a drugi na płody rolne.

Spod ziemi wyłaniały się kości

Kiedy w 1914 roku budowano kolejkę wąskotorową w Czarkowie, a po 1920 ją likwidowano, żydowski cmentarz już nie był użytkowany. I to od bardzo dawna, bo już około 1830 roku gmina żydowska zaczęła chować zmarłych za dzisiejszym parkiem Chopina.