Zamek przez Kazimierza Wielkiego w Koninie zbudowany

Spośród polskich monarchów najwięcej czasu spędził w konińskim zamku król Władysław Jagiełło, czekając przez kilka letnich miesięcy 1433 r. na wynik kolejnej wojny z Krzyżakami.

Gdyby przetrwał, jego 14-metrowa wieża byłaby najwyższym budynkiem w tej części Konina. Niestety, na początku XIX w. z konińskiej warowni pozostały już tylko ruiny, które w latach 1818-1820 zostały rozebrane, a cegły z nich wykorzystane do budowy powstających na jej miejscu kamienic i wielu innych gmachów, na przykład zboru ewangelickiego w Żychlinie.

Przed zamkiem był gród obronny

Zamek w Koninie polecił zbudować król Kazimierz Wielki jeszcze w początkach swego panowania (1333-1370), wynika z Kroniki Jana z Czarnkowa i Roczników Jana Długosza, choć daty rozpoczęcia i zakończenia budowy nie są znane. Jak pisze Krzysztof Gorczyca, warownia powstała głównie jako odpowiedź na zagrożenie krzyżackie z północy. W tym samym czasie powstały też zamki w Kaliszu i Ostrzeszowie jako osłona szlaku z Wrocławia do Torunia.

Murowany zamek nie był pierwszą warownią w Koninie. Wcześniej - od X do XII wieku - 3,5 km na północny zachód od centrum dzisiejszej starówki funkcjonował gród obronny, zbudowany zapewne między 920 a 940 rokiem dla ochrony przeprawy przez Wartę i krzyżujących się w okolicy Konina lądowych szlaków komunikacyjnych. Miejsce to nazywane jest dziś Kaszubą (od nazwiska właściciela młyna, który tam funkcjonował), ale dla Krzysztofa Gorczycy nie ulega wątpliwości, że ten średniowieczny gród nazywano wtedy Koninem.

Gród ów został zniszczony w końcu wieku XII lub w połowie XIII przez wylewy Warty i Powy oraz gwałtowne zmiany ich koryt, spowodowane zmianami klimatycznymi. Mieszkańcy przenieśli się wtedy do obecnej wsi Stare Miasto, a w dzisiejszym Koninie zbudowano nową warownię. O jej istnieniu świadczą zeznania świadków zniszczeniu Konina przez Krzyżaków we wrześniu 1331 r., z których wynika, że obok miasta spaleniu uległo również castrum (z łac. forteca, zamek).

Przy placu Zamkowym

Jak wyglądał i gdzie dokładnie znajdował się koniński zamek? Wśród kilkudziesięciu tego rodzaju budowli, postawionych za czasów Kazimierza Wielkiego, najbardziej podobne do konińskiego były zamki w Łęczycy i Inowłodzu. Ten pierwszy został po 1945 r. odbudowany, po drugim pozostały ruiny. Po konińskiej warowni zachowały się tylko rysunki już zrujnowanej budowli z roku 1803 i około 1818 (il. nr 1) i kilka opisów (lustracji) z XVI, XVII i XVIII wieku, które pozwalają na próbę jego rekonstrukcji.

Otóż zespół zamkowy mieścił się między dzisiejszymi ulicami Mickiewicza, Kilińskiego, PCK i zachodnią pierzeją placu Zamkowego. Północna ściana fortyfikacji, ta biegnąca wzdłuż dzisiejszej ulicy Mickiewicza (fot. nr 2) miała około 36 m szerokości. Tutaj właśnie, najprawdopodobniej w miejscu ulicy Niecałej (na fot. nr 3 z prawej) – jak twierdzi Piotr Rybczyński - znajdował się wjazd do zamku. Przybysz mógł się dostać za mury jedynie mostem, przerzuconym nad 12-metrowej szerokości fosą, otaczającą całą fortyfikację. Jej dokładniejsze położenie możemy określić dzięki nadzorowanym przez archeologów pracom budowlanym, jakie w kwietniu 1989 r. przeprowadzono w północnym narożniku zachodniej pierzei Placu Zamkowego (na fot. nr 4 budynek z prawej).